در زندگی کاری همه‌ی ما به عنوان کارمندان، اوقاتی پیش می‌آید که احساس می‌کنیم نمی‌خواهیم به محل کار برویم. اطلاع‌رسانی درباره‌ی اجازه‌ها و مرخصی‌ها نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. بدانید که در قوانین کار، میزان روزهای مرخصی که کارمندان (کارگران) می‌توانند در یک ماه بهره‌مند شوند و همچنین مواردی که برای مرخصی در نظر گرفته شده است، به‌طور دقیق تعیین شده است. در ادامه، با کمک “کارمنتو“، به بررسی جزئیات از صفر تا صد مرخصی در قانون کار و موارد مربوطه خواهیم پرداخت.
مرخصی به چه معناست؟
مرخصی عبارت است از حقی که برای کارگر در ترک کار برای روزهای غیرتعطیل در نظر گرفته شده است و این حق از دیرباز برای کارگر و کارمند به رسمیت شناخته شده و در قانون کار جمهوری اسلامی ایران مورد تاکید قرار گرفته است.
انواع مرخصی ها در قانون کار چیست و چطور محاسبه میشود؟
یکی از دغدغه‌های اساسی کارکنان و کارگران، گرفتن مرخصی از کارفرمایان به شمار می‌رود و گاهی پیش آمده است که افراد برای انجام کاری نیاز ضروری به گرفتن مرخصی دارند اما با مخالفت کارفرمای خود مواجه می‌شوند، در حالی که در قانون مرخصی وزارت کار گرفتن مرخصی حق بدیهی و طبیعی هر فرد در طول ایام کار به شمار می‌رود. قانون کار جمهوری اسلامی ایران با ذکر مواردی نحوه گرفتن انواع مرخصی در قانون کار را تشریح کرده است. انواع مختلفی از مرخصی قانون کار بر اساس مفاد ماده‌های مختلف قانون صورت می‌گیرد که در ادامه به آن می پردازیم.
مرخصی استحقاقی
مرخصی استحقاقی روزهایی در ماه است که شاغل می تواند در محل کار حاضر نشده بدون آنکه از حقوق وی کسر شود.کارگران برابر قانون کار در هر ماه دو روز و نیم مرخصی در کارهای عادی طلب دارند. این عدد در سال میشود ۱۹۲ساعت که معادل ۲۶روز است. به این مرخصی، مرخصی استحقاقی می‌گویند که چهار جمعه در هر ماه هم روی آن می‌آید. به این مرخصی، مرخصی استحقاقی می‌گویند که یکی از انواع مرخصی کارگران و کارمندان است.
نکات مهمی که در مورد مرخصی استحقاقی با توجه به قوانین مرخصی وزارت کار وجود دارد عبارتند از:
- روز جمعه، روز تعطیل هفتگی کارگران با استفاده از مزد است. (ماده 62) (آیا می‌دانید جمعه کاری چیست و در قانون کار چگونه تعریف شده است؟)
- کارگران علاوه بر تمام تعطیلات رسمی کشور، یک روز دیگر هم تعطیلند و آن تعطیلی ۱۱ اردیبهشت، روز کارگر است که کارفرمایان نباید در این روز کارگران را به خدمت بگیرند یا وادار به کار کنند. ضمن آنکه حقوق و دستمزد و محاسبه اضافه کاری روز تعطیل کارگر باید محاسبه شود.(ماده 63)
- مرخصی استحقاقی ۲۶ روز در سال است که با احتساب ۴ روز جمعه ۳۰ روز میشود.(ماده ۶۴)
- سایر روزهای تعطیل جزء ایام مرخصی محسوب نخواهد شد.(ماده ۶۴ قانون کار)
- برای کار کمتر از یکسال مرخصی به نسبت مدت کار محاسبه میشود.(ماده ۶۴)
- کارگر تنها می‌تواند ۹ روز از مرخصی سالانه خود را ذخیره نماید.(ماده ۶۶ قانون کار)
- در صورت تنظیم مرخصی کارگران (سه ماه آخر هر سال برای سال بعد با تایید شورای اسلامی کار) در روزهای سال امکان جابجایی مرخصی بین خود کارگران وجود دارد.(ماده ۶۹)
- در صورت عدم توافق کارگر و کارفرما در مورد زمان مرخصی کارگر، نظر اداره کار و امور اجتماعی محل لازم الاجراست.(ماده ۶۹ قانون کار)
- در صورت بازنشستگی، ازکارافتادگی کلی، تعطیلی کارگاه یا فوت کارگر، مطالبات بابت مرخصی استفاده نشده به کارگر یا ورثه پرداخت میشود.(ماده ۷۱)
- در صورت استعفا و ترک کار توسط کارگر، مطالبات بابت مرخصی‌های باقیمانده به کارگر تعلق نمی‌گیرد.
- با توجه به قانون مرخصی در قانون کار، نحوه استفاده از مرخصی بدون حقوق کارگران و مدت آن و شرایط برگشت آنها به کار پس از استفاده از مرخصی با توافق کتبی کارگر یا نماینده قانونی او و کارفرما تعیین میشود.(ماده ۷۲)
- کارگران روزمزد برای روزهای جمعه و تعطیلات رسمی و مرخصی، استحقاق دریافت مزد بر اساس میانگین کارمزد در روزهای کارکرد آخرین ماه را دارند.(ماده ۳۴ قانون کار)
- کارگران روزمزد برای روزهای جمعه و تعطیلات رسمی و مرخصی، استحقاق دریافت مزد را دارند و مأخذ محاسبه میانگین کارمزد آنها در روزهای کار کرد، آخرین ماه کار آنها است.مبلغ پرداختی هم نباید کمتر از حداقل مزد قانونی باشد.(ماده ۴۳)
- مرخصی‌های روزهای پنجشنبه، ۴ ساعت در نظر گرفته میشود.
مرخصی استحقاقی در مشاغل معمولی و سخت و زیان آور چطور محاسبه میشود؟
نحوه محاسبه مرخصی در قانون کار مرخصی استحقاقی در مشاغل معمولی و زیان‌آور به طور متفاوت محاسبه میشود. این محاسبه‌ها به قانون کار و مقررات مربوطه هر کشور بستگی دارد. اما به طور کلی، در اکثر موارد، مرخصی استحقاقی براساس مدت زمانی که کارمند در خدمت کارفرما بوده، محاسبه میشود. با توجه به ماده 65 قانون کار در مورد مرخصی، کارگرانی که در کارهای سخت و زیان آور مشغول به کار هستند، می‌توانند از مرخصی سالیانه به مدت 5 هفته استفاده نمایند. در واقع معادل تقریباً ۳ روز در ماه میشود. اگرچه این مقدار افزایش یافته از مرخصی استحقاقی می‌تواند در مشاغل سخت و زیان آور به ۵ هفته در سال برسد، اما ماده 65 قانون مرخصی اداره کار اصرار دارد که در هر صورت، بهره‌برداری از مرخصی باید حتی الامکان در دو نوبت در طول سال صورت گیرد.
مرخصی استعلاجی
یکی از انواع مرخصی در قانون کار، مرخصی‌های چالش برانگیز کارگران مرخصی استعلاجی است که باید به تایید سازمان تامین اجتماعی برسد. در قانون کار هیچ محدودیتی برای گرفتن مرخصی استعلاجی کارگران مشمول قانون کار پیش بینی نشده و به هر میزان که پزشک معالج تجویز کرده باشد، امکان استفاده از مرخصی استعلاجی وجود دارد؛ منتها این نوع مرخصی اعم از کوتاه مدت یا بلندمدت تابع ضوابط و مقررات قانون مرخصی تامین اجتماعی و قانون مرخصی وزارت کار است، به نحوی که مدت مرخصی استعلاجی باید توسط پزشک معتمد و معالج و یا کمیسیون پزشکی سازمان تامین اجتماعی تایید شود تا هم جزو سوابق کار و بازنشستگی کارگران به شمار آید و هم مشمول پرداخت غرامت و دستمزد شود.(ماده ۷۴ قانون کار و ۵۹ قانون تامین اجتماعی). سقف استعلاجی چهار ماه است ولی اگر پزشک معتمد و شورای عالی پزشکی تائید کنند و مرخصی به یک سال برسد و بیماری صعب الاعلاج باشد کارگر را بازنشسته می‌کنند.
مرخصی ساعتی چیست و سقف مجاز آن چقدر است؟
مرخصی ساعتی به یک نوع از مرخصی قانون کار اشاره دارد که در برخی سیستم‌های کاری، به جای محاسبه مرخصی به صورت روزانه یا سالیانه، به صورت ساعتی تعریف میشود. این نوع مرخصی معمولاً در کشورها یا شغل‌هایی که نیاز به انعطاف بیشتر در مدت زمان کار دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مرخصی ساعتی بخشی از مرخصی استحقاقی بوده و از میزان آن کسر میشود و فرد برای برخی کارهای روزانه از آن استفاده می‌کند که در کارگاه‌ها و شرکت‌های مختلف متفاوت است. در برخی شرکت‌ها دو ساعت و برخی دیگر تا ۵ ساعت و حتی ۶ ساعت در روز هم مجاز است اما در هر صورت جمع مرخصی‌های ساعتی زمانی که به 8 ساعت برسد، یک روز مرخصی محسوب میشود.
افراد معمولا در صورت وجود کارهای خیلی ضروری یا کارهای اداری که نیاز به مراجعه صبح دارد از این نوع تعطیلی کاری استفاده می‌کنند. نکته دیگر اینکه اگر در شرکتی افراد ساعات کاری روز پنجشنبه را موظف باشند در طول هفته پر کنند و به صورت توافقی پنجشنبه تعطیل باشد بنابراین استفاده از مرخصی استحقاقی در طول هفته نیابد بیشتر از مجموع ساعات کاری موظفی گردد و اگر میزان مرخصی ساعتی بیشتر از کل مرخصی استحقاقی در طول ماه شود در واقع حکم مرخصی بدون حقوق و کسر از کار را خواهد داشت و کارفرما می‌تواند برای آن ساعت بیمه هم پرداخت نکند.
ماده ۷۰ قانون مرخصی وزارت کار می‌‌گوید، مرخصی کمتر از یک روز کار جزو مرخصی استحقاقی منظور میشود. در برخی ادارات و سازمان‌ها عنوان«مرخصی کمتر از دو ساعت و سه ساعت»برای انجام کارهای ضروری کارگران تعریف شده که بیش از آن، مرخصی یک روز کامل محاسبه میشود.
مرخصی بارداری (زایمان) چند روز است و چند بار قابل استفاده است؟
طبق ماده واحده قانون اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده مصوب ۲۰/۰۳/۹۲ مدت مرخصی زایمان زنان شاغل در بخش‌های دولتی وغیر دولتی ۹ ماه تمام است. همسران افراد یاد شده (زنان شاغل) نیز از دو هفته مرخصی اجباری (تشویقی با استفاده از مزد)علاوه بر مرخصی‌های استحقاقی از بدو تولد نوزاد برخوردار می‌شوند.
البته لازم به ذکر است که در بخش خصوصی و شرکت‌های مشمول قوانین صندوق تامین اجتماعی همچنان مرخصی زایمان برمبنای ۶ ماه به زنان شاغل تعلق می‌گیرد و مرخصی اجباری همسران آنها نیز تنها در صورت تایید کارفرما قابل استفاده است.مرخصی زایمان جزو سوابق زن کارگر محسوب و در این مدت از طرف سازمان مذکور غرامت ایام بارداری به بیمه شده پرداخت میشود. (ماده 67)
درمورد قانون مرخصی وزارت کار سوالات بیشتری دارید؟ دریافت مشاوره بیمه و قانون کار آنلاین و تلفنی کارمنتو که در لحظه انجام میشود، می‌تواند بسیار کمک کننده باشد.
مرخصی ازدواج
هنگام برگزاری مراسم ازدواج، به عنوان یک هدیه ویژه به افرادی که تحت پوشش بیمه قرار دارند، مبلغی اختصاص داده میشود. این مبلغ به عنوان یک تسهیم در هزینه‌های مرتبط با ازدواج به مخاطبین ارائه میشود. به علاوه، به منظور فراهم کردن امکان بهره‌برداری از این لحظه مهم، سه روز مرخصی به این افراد اعطا میشود. این سه روز به عنوان تعطیلی کاری در نظر گرفته شده است تا افراد بتوانند به راحتی به ازدواج خود بپردازند و از لحظات شیرین این مراسم لذت ببرند.
در تطابق با قوانین مرخصی وزارت کار، این سه روز مرخصی، جزو روزهای کاری افراد محسوب میشود. در این مدت، افراد از تمام حقوق و مزایای قانونی خود بهره‌مند می‌شوند. همچنین، در پایان سال، به طور کامل به این سه روز مرخصی سایر مزایای قانونی مانند عیدی، سنوات و دیگر امتیازات مشابه نیز محاسبه و پرداخت میشود. این اقدامات نشان از اهمیت تامین راحتی‌های مالی و حقوقی برای افراد در زمان مهم ازدواج دارد و سعی در ایجاد تعادل مناسب بین زندگی شغلی و شخصی دارد.
مرخصی بدون حقوق
یکی از انواع مرخصی ها در قانون کار، مرخصی بدون حقوق است. در طول مرخصی بدون حقوق قرارداد کار به حال تعلیق در می‌آید و پس از مرخصی، کارگر به کار سابق خود بازمی‌گردد. ماده ۱۶ قانون کار درباره مرخصی بدون حقوق است.استفاده از این مرخصی باید با موافقت کارفرما صورت بگیرد، چون نظر قانونگذار در خصوص قرارداد کارگرانی که مطابق این قانون از مرخصی تحصیلی یا دیگر مرخصی‌های بدون حقوق استفاده می‌کنند، این است که قرارداد کار به حال تعلیق درآید و پس از آن کارگر به کار سابق باز گردد.
موارد استفاده از مرخصی بدون حقوق شامل تحصیل، انجام سفر‌های طولانی، امور شخصی، گرفتاری‌های خانوادگی، تغییر کار و گذراندن دوره آزمایشی برای کار جدید است. مرخصی بدون حقوق حداکثر دو سال است که در صورت استفاده از مرخصی تحصیلی، به مدت دو سال دیگر قابل تمدید است.
از مرخصی‌های بدون حقوق، مرخصی تحصیلی است که به مدت دوسال دیگر قابل تمدید است. در موارد فوق باید درخواست به کارفرما ارائه و مورد موافقت قرار گیرد. چنانچه کارگر استحقاقی نداشته باشد و از طرفی نیاز به مرخصی داشته باشد مجاز است با موافقت مسئول ذی‌ربط از مرخصی بدون حقوق استفاده نماید و سقف استفاده از آن در طول سال، یک ماه است.
مرخصی شیردهی
با تکیه بر قانون کار در مورد مرخصی، به مادرانی که در حال شیردهی به کودکان خود هستند، اجازه داده میشود که روزانه از یک ساعت مرخصی برای شیردهی بهره‌برداری کنند. این حق برای مادرانی که توسط پزشکان یا مراکز بهداشتی تایید شده‌اند و نوزادان خود را با شیر مادر تغذیه می‌کنند، ارائه میشود.
بعد از پایان مرخصی زایمان، مادران شاغل معمولاً به محل کار خود بازمی‌گردند. اگرچه پس از اتمام مرخصی زایمان، نوزاد ممکن است با اجازه پزشک اطفال با خوردن برخی از غذاهای جامد آغاز کند، اما شیر مادر همچنان یک غذای اصلی برای او است. برای افزایش راحتی در فرآیند شیردهی به نوزاد برای مادران شاغل، برنامه‌ریزی پیش‌تعیین‌شده لازم است که از تمام جنبه‌های آن با آگاهی کامل استفاده کنید.
ماده ۷۸ قانون کار جمهوری اسلامی ایران تعیین می‌کند که کارفرما موظف است به مادران شیرده تا پایان دو سالگی کودک پس از هر سه ساعت کار، نیم ساعت مرخصی شیردهی (فرصت شیر دادن) ارائه دهد. این فرصت شیردهی به عنوان بخشی از ساعات کار مادران محسوب میشود و همچنین به کارفرما وظیفه تأسیس مراکز نگهداری کودکان (مانند شیرخوارگاه و مهدکودک) را به تفکیک تعداد کودکان و با در نظر گرفتن گروه‌های سنی آنها دارد.
مرخصی فوت همسر، والدین و فرزندان (فوت اقوام درجه یک)
ماده ۷۳ قانون کار، به کارمندان و کارگران مرخصی‌هایی را در شرایط مختلف ارائه می‌دهد. یکی از این انواع مرخصی‌ها در قانون کار، مرخصی فوت اقوام درجه یک است. این نوع از مرخصی، مانند مرخصی ازدواج عمل می‌کند، به طوری که در شرایط ناگواری مانند فوت همسر، پدر، مادر و فرزندان، کارمندان به حق برخورداری از 3 روز مرخصی طبق قانون کار می‌رسند.
از ویژگی‌های این نوع مرخصی این است که زمان آن قابل انتقال به روزهای دیگر نیست. به عبارت دیگر، این 3 روز مرخصی به صورت جداگانه از مرخصی استحقاقی کارمندان ارائه میشود. این امکان را به کارمندان می‌دهد تا در لحظاتی که نیاز به حضور در مراسم تشییع جنازه یا انجام وظایف مرتبط با مرگ عزیزان خود دارند، به آرامش و با صفا قدم بگذارند.
به عبارت دیگر، این مرخصی فرصتی است تا در لحظات سخت و ناگواری، کارمندان به امور خانوادگی و ترتیبات مرتبط با فوت اقوام درجه یک خود اختصاص دهند و با ذهنیتی آرام و با دلسوزی، از حقوق خود بهره‌برداری کنند.
مرخصی حج
با توجه به ماده 67 قانون کار، مرخصی حج واجب به شرایط خاصی منوط است. این نوع مرخصی با سایر انواع مرخصی‌های قانون کار، از جمله مرخصی بدون حقوق و مرخصی سالانه، تفاوت دارد.
همه کارمندان و کارگران تحت حمایت قانون کار می‌توانند از مرخصی حج واجب استفاده کنند. این نوع مرخصی زمانی اعمال میشود که کارمندان و کارگران نیاز دارند به سفر حج بروند، به شرطی که این سفر حج تمتع باشد و نه حج مستحب یا عمره.
قانون کار مشخص می‌کند که هر کارمند یا کارگر مشمول، تنها یک بار می‌تواند از مرخصی حج واجب به مدت یک ماه استفاده کند. این نکته حائز اهمیت است که کارمندان مشمول قانون کار نمی‌توانند از این مدت زمان بیشتری برای مرخصی حج واجب درخواست دهند.
اگرچه مرخصی حج واجب در قانون به‌عنوان نوعی مرخصی خاص تعریف شده است، اما استفاده از مدت یک ماهه برای این مرخصی باید به عنوان یکی از انواع مرخصی بیمه تامین اجتماعی سالانه یا مرخصی بدون حقوق مد نظر قرار گیرد. به عبارت دیگر، این مرخصی می‌تواند به عنوان مرخصی استحقاقی یا بدون حقوق در نظام مرخصی‌ها تلقی شود، که این موضوع نیز در انتهای ماده 67 قانون کار به تأیید رسیده است.
مرخصی تحصیلی
مرخصی تحصیلی یکی از مرخصی های وزارت کار است که در قانون مرخصی وزارت کار به روابط استخدامی دولت با کارمندان بخش‌های دولتی اختصاص دارد و مدت زمان آن تعیین شده است. در این قانون، مرخصی تحصیلی به‌عنوان یک امکان مهم برای کارمندان مشمول قانون کار نیز در نظر گرفته شده است.
مرخصی تحصیلی برای کارمندانی که تصمیم به ارتقاء تحصیلات دارند، تعبیه شده است و قرارداد کار آنها در طول این مدت تعلیق میشود. این نوع مرخصی، برای دسته‌ای از کارمندانی که به بهبود مدارج علمی و تحصیلی خود علاقه دارند، تدارک دیده شده است. ماده 16 قانون کار همچنین مرخصی تحصیلی را به همراه مرخصی بدون حقوق مورد توجه قرار داده است.
نحوه محاسبه این مرخصی در قانون کار برای کارمندان مشمول قانون دو سال است، و در صورت توافق کارگر و کارفرما، این مدت قابل تمدید به دو سال دیگر خواهد بود، به‌طوری‌که کارمندان می‌توانند به مدت چهار سال از این مرخصی استفاده کنند. استفاده از مرخصی تحصیلی تا پایان قرارداد کار منجر به خاتمه قرارداد نخواهد شد؛ بلکه تنها سبب تعلیق قرارداد میشود و پس از پایان مدت تعلیق، کارمندان به کار خود بازگردند.
مرخصی اجباری
مرخصی اجباری یکی از انواع مرخصی ها است. می توان گفت به وضعیتی اشاره دارد که کارفرما کارگران را به تعطیلی یا مرخصی مجبور نماید. این مفهوم به موجب مواد مرتبط با قانون کار و رفاه اجتماعی معین میشود. تاکید دارد که کارگران در صورتی که به مرخصی اجباری مجبور شوند، حقوق و مزایای استحقاقی خود را از دست نخواهند داد و کارفرما این اقدام را نمی‌تواند به عنوان دلیل مشروع برای تعلیق قرارداد کار ارائه دهد.
ماده ۶۹ قانون کار به واضحی اعلام می‌کند که استفاده از مرخصی استحقاقی تابع توافق طرفین است. در صورتی که کارفرما بدون موافقت کارگران اجباری آنها را به مرخصی استحقاقی بفرستد، این اقدام به تعلیق قرارداد کار تلقی میشود و در صورت وقوع اختلاف، اداره تعاون کار و رفاه اجتماعی صلاحیت قاطع داوری را دارد. (اختلاف بین کارگر و کارفرما را چگونه می‌توان رفع کرد؟ در این باره مقاله جامع کارمنتو را مطالعه نمایید.)
واجب به ذکر است که این تعطیلی اجباری معمولاً باید موارد خاصی مانند نیاز به حضور مشخصی از کارکنان در زمان خاص را در نظر بگیرد. اجبار به مرخصی استحقاقی در صورتی که قوانین انجمن‌های صنفی و اداره تعاون کار و رفاه اجتماعی رعایت نشود، با تصویب مقامات ذی‌صلاح به عنوان تعلیق قرارداد کار محسوب میشود.
به‌طور خلاصه، مرخصی اجباری مفهومی است که نیازمند توجه به قوانین و مقررات قانون مرخصی اداره کار و تعهدات کارفرما در ارتقاء حقوق کارگران است. تعطیلی اجباری باید با رعایت حقوق و منافع طرفین و با توافق کارگران صورت پذیرد تا به تعادل در محیط کاری منجر شود.
بازخرید مرخصی
اصولاً در برخی از شغل‌ها به دلیل شرایط سخت و فشرده‌ی کاری، استراحت و توقف کار برای حفظ سلامتی کارگران ضروری است و آنان مجاز به انجام کار بی‌استراحت نیستند. از این رو، در این نوع شغل‌ها امکان ذخیره مرخصی برای کارگران وجود ندارد و ایده‌ی بازخرید مرخصی در این شغل‌ها اعمال نمی‌شود.
طبق ماده 66 قانون کار، کارگران می‌توانند بخشی از مرخصی خود را بازخرید کنند، به استثنای 9 روز از مرخصی که به سال بعد منتقل میشود. به عبارت دیگر، 17 روز از مرخصی استحقاقی می‌تواند بازخرید شود. در شرکت‌ها و سازمان‌هایی که سیاست بازخرید مرخصی در طول دوره استخدام را تعمیم داده‌اند، مبلغی که توسط کارکنان دریافت میشود به عنوان بدهی آنها به شرکت شناخته میشود. این عمل با هدف ارائه‌ی امکانات و انگیزه‌های مالی برای کارکنان در دوره فعالیت شغلی انجام میشود.
سخن پایانی
در این مطلب نگاهی به انواع مرخصی در قانون کار انداختیم و با انواع آن نیز آشنا شدیم. در صورتی که هرگونه ابهام و یا سوالی داشته باشید، می‌توانید از مشاوران و متخصصان حوزه بیمه و قانون کار کارمنتو به صورت رایگان از طریق مشاوره رایگان و یا مشاوره تلفنی، مشاوره تخصصی دریافت کنید.
از طریق مشاوره کسب و کار تلفنی آنلاین در حوزه مد نظر خود بدون پرداخت هزینه تلفن و اینترنت و از طریق تماس امن، پاسخ سوالات خود را دریافت نمایید.
با کلیک روی لینک زیر و از طریق (منو خدمات مشاوره) حوزه مد نظر خود را انتخاب نمایید.
