وقف، یکی از سنت‌های قدیمی در جهان است که با هدف انجام امور خیر و سود رساندن به جامعه انجام می‌شود. هدف اصلی وقف، ریشه کن کردن فقر و کمک به نیازمندان و مستمندان در جامعه است. طبق ماده ۵۷ قانون مدنی، وقف به معنی حبس عین مال و تسبیل منافع آن است. به این معنا که افراد ثروتمند و اعیان، تمام یا قسمتی از ثروت خود را به منظور نیکوکاری، وقف می‌کنند تا منافع آن به فرد یا بخشی از جامعه برسد. این سنت، در ادیان، آیین و ملت‌های مختلف از زمان‌های دور تاکنون وجود داشته است. در فرهنگ‌های مختلف از جمله فارسی، معانی متفاوتی برای وقف وجود دارد، اما اصل عمل وقف، یکسان است. در نهایت وقف به این معناست که فرد بخشی از ثروت خود را برای انجام امور خیریه وقف می‌کند. در این صورت، اصل مال دست نخورده باقی می‌ماند و تنها منافع حاصل شده از آن، صرف امور خیریه و کمک به جامعه می‌شود.
تاریخچه وقف
وقف یکی از موضوعاتی است که پیشینه بسیار زیادی دارد و تاریخ آن به قبل از اسلام نیز می‌رسد. بعد از اسلام، این موضوع به یکی از امور پسندیده و توصیه شده در دین تبدیل شد و مردم به این امر تشویق می‌شدند. کارشناسان و جامعه‌شناسان مختلف معتقد هستند که وقف، آثار و منافع بسیار زیادی برای جامعه دارد. برخی کارشناسان، تاریخچه وقف را به مصر باستان می‌رسانند که از صورت‌گری‌های موجود روی سنگ‌ها برداشت شده است.
در این سنگ‌نبشته‌ها، برخی کاهنان و رهبران نیکوکار، اسناد یا مکان‌هایی را وقف کرده‌اند. در روم باستان نیز چنین شواهدی مبنی بر وقف بدست آمده است. در ایران نیز، در شواهدی مبنی بر اوقاف در تمدن هخامنشی، سلوکیان و اشکانیان وجود دارد.
ارکان عقد وقف چیست؟
عقدها، دارای ارکان مختلفی هستند که در صورت عدم رعایت آن‌ها، عقد صحیح نخواهد بود. عقد وقف نیز از این قاعده مستثنی نیست و ارکان خاص مربوط به خود را دارد. عقد وقف، سه رکن اصلی دارد که هر کدام شرایط خاص خود را دارند که تنها در صورت رعایت این شرایط، عقد وقف صحیح خواهد بود. این شرایط شامل موارد قانونی و شرعی هستند که در واقع شرایط صحت وقف نامیده می‌شوند.
در عقد وقف، طرفین آن، واقف و موقوف علیه هستند. جز طرفین، در این عقد، ارکان دیگری نیز مانند متولی، ناظر و مال موقوفه وجود دارند. البته باید توجه داشت که هر مالی را نمی‌توان وقف کرد. یکی از شرایط اساسی وقف، این است که خود مال مصرف نمی‌شود و تنها منافع حاصل از آن است که به بهره‌برداری می‌رسد. بنابراین اموال مصرفی مانند اقلامی چون گندم یا میوه و غیره، قابل وقف نیستند بلکه به عنوان مثال زمین کشاورزی یا باغ میوه را می‌شود وقف کرد. در نهایت، اموالی قابل وقف هستند که عین مال قابل مصرف نباشد.
واقف چه کسی است؟
واقف، در اصل شخصی است که مال یا اموال خود را وقف کرده است. واقف برای وقف مال‌اش، باید شرایطی داشته باشد. از جمله این شرایط، اهلیت قانون و شرعی است. واقف تنها با داشتن این اهلیت می‌تواند، مال یا اموال خود را وقف کند. اهلیت یعنی واقف باید عاقل و بالغ باشد و برای انقعاد قرارداد وقف، قصد و همچنین رضایت کامل داشته باشد. البته لازم به ذکر است که واقف، حتما باید مالک عین و همچنین منفعت مال باشد. یکی دیگر از شرایطی که واقف باید داشته باشد، این است که طبق قانون، نباید ورشکسته باشد. فرد ورشکسته نمی‌تواند، وقف مال کند. در نهایت، آنکه وقف می‌کند، واقف و آنچه وقف خواهد شد، موقوفه نامیده می‌شود.
موقوف علیهم کیست؟
موقوف علیهم، یکی دیگر از ارکان اصلی عقد وقف است. موقوف علیهم، در واقع شخص یا اشخاصی هستند که سود و نفع حاصل از موقوفه، به آن‌ها خواهد رسید. برای موقوف علیهم نیز شرایط مختلفی وجود دارد. همچنین بر اساس دسته بندی اینکه نفع وقف به چه کسی برسد، موقوف علیهم به دو دسته خاص و عام تقسیم بندی می‌شود.
به عنوان مثال، بسته به اینکه متنفع، شخص باشد یا اداره اوقاف، به خاص و عام دسته بندی شده است. همچنین اگر نفع، به یک نفر برسد، موقوف علیه نیز نامیده می‌شود. همانطور که گفتیم، موقوف علیهم نیز شرایط و ضوابطی دارد تا عقد وقف، صحیح و قابل اجرا باشد. اولین شرط، اهلیت موقوف علیهم است. یعنی شخصی که مالک منافع خواهد شد، باید به لحاظ عقلی و قانونی، صلاحیت و توانایی این کار را داشته باشد.
شرط دوم، این است که موقوف علیهم، باید در قید حیات باشد. به عنوان مثال، موقوف علیهم، یک شخص متوفی نمی‌تواند باشد. البته برای جنینی که سالم متولد شود، امکان موقوف علیهم شدن، وجود دارد. تعیین دقیق مشخصات و اوصاف موقوف علیهم، یکی دیگر از مهم‌ترین شرایط در عقد وقف است. مشخصات به عنوان مثال اگر برای یک مدرسه باشد، باید موضوعاتی مانند این که کدام مدرسه، در کدام محله و… ذکر شوند.
موقوفه
سومین رکن اصلی در عقد وقف، اصل موقوفه یا عین موقوفه است. موقوفه نیز شرایطی دارد که در ادامه آن‌ها را ذکر خواهیم کرد. اولین شرط این است که اساسا موال وقفی، باید نفعی داشته باشد. یعنی مال باید به صورتی باشد که بشود از آن نفعی برد. شرط دوم این است که مال باید قابل قبض باشد. عینی بودن نیز شرط سوم از شروط موقوفه است. به این معنا که مال موقوفه باید در عالم وجود و ماده باشد و قابل لمس باشد. مانند زمینی که برای ساخت مدرسه وقف می‌شود.
وقف عام چیست؟
وقتی مال یا اموالی برای مصلحت و جهت منفعت عمومی، وقف می‌شود، وقف عام نام دارد. به عنوان مثال اگر موقوفه برای منفعت دانش آموزان باشد، بدون در نظر گرفتن مدرسه یا منطقه‌ای خاص، این موقوفه عام نامیده می‌شود.
وقف خاص چیست؟
هنگامی که سود و نفع حاصل از اموال وقفی، محدود به یک شخص یا اشخاص معینی باشد، این نوع وقف را خاص می‌نامیم. در همان مثال مدرسه، اگر واقف بگوید که برای دانش آموزان در منطقه‌ای معین، در محله‌ای معین، مال خود را وقف کرده، در این صورت این نوع وقف، خاص خواهد بود.
آیا می‌توان اموال وقفی را به فروش رساند؟
در جواب باید بگوییم که در شرایط خاصی می‌توان اموال وقفی را به فروش رساند. از جمله این شرایط می‌توان به مواردی مانند خراب شدن، عدم امکان عمران و بازسازی آن و همچنین وجود اختلاف بین موقوف علیهم، از شرایطی هستند که امکان فروش مال وقفی را مهیا می‌کنند.
سخن پایانی
وقف، در تعریف قانون، به معنی حبس عین مال و تسبیل منافع آن است. بدین صورت که فرد، مال یا بخشی از اموال خود را، در عین حفظ اصل آن، وقف می‌کند. منافع و سودی که از این مال حاصل می‌شود، به شخص یا اشخاصی داده می‌شود که موقوف علیهم نامیده می‌شوند. همچنین شخصی که مال خود را وقف کرده، واقف و اموالی که وقف شده‌اند، موقوفه نامیده می‌شوند. عقد وقف، شامل ارکان مختلفی است که برای هر رکن شرایط خاصی وجود دارد. عدم رعایت شرایط عقد وقف، به اجرا درآمدن آن را با اختلال مواجه می‌کند. وقف یکی از سنت‌های دیرینه بشری است و شواهی مبنی بر وقف در مصر باستان، از سنگ‌نبشته‌ها، به دست آمده است.
